หนึ่ง
“Birdshot” เป็นหนังฟิลิปปินส์ ผลงานการกำกับของ “มิคาอิล เรด” คนทำหนังรุ่นใหม่วัยยี่สิบกลางๆ
หนังเพิ่งคว้ารางวัล Special Mention (รางวัลชมเชย) จากเทศกาลภาพยนตร์อาเซียนแห่งกรุงเทพฯ ครั้งล่าสุด ย้อนไปเมื่อปลายปีก่อน Birdshot ก็ได้รับรางวัล Best Asian Future Award จากเทศกาลภาพยนตร์โตเกียว 2016 (รางวัลเดียวกับทึ่ “มหาสมุทรและสุสาน” เคยได้รับเมื่อปี 2015)
ถึงจะเป็นหนังรางวัล/หนังเทศกาล แต่ Birdshot ก็ไม่ใช่หนังอาร์ตดูยาก ส่วนหนึ่ง เป็นเพราะเรดคือเด็กหนุ่มที่ชอบเสพหนังฮอลลีวูด เขาชอบงานของพี่น้องโคเอน ดังนั้น ผลงานของเขาจึงเข้มข้น เร้าใจ ดูสนุกมากๆ แต่ก็มาพร้อมกับอีกหนึ่งความมุ่งมั่นตั้งใจของเจ้าตัว นั่นคือ ความต้องการจะผลิตหนังที่พูดถึงประเด็นจริงจังทางสังคมไปในขณะเดียวกัน
สอง
หนังมี “เส้นเรื่องหลัก” สองเส้นที่ถูกเล่าอย่างคู่ขนานกันไป
เส้นเรื่องแรก ว่าด้วยพ่อวัยไม้ใกล้ฝั่งที่พยายามฝึกฝนให้ลูกสาววัยไม่ถึงยี่สิบ มีศักยภาพเพียงพอที่จะใช้ชีวิตให้อยู่รอดได้ด้วยตัวเอง
เมื่อพ่อ-ลูกคู่นี้อาศัยอยู่บริเวณชายป่าสงวน รูปธรรมของการฝึกฝนดังกล่าว จึงได้แก่ การฝึก “ยิงนก”
หนังแสดงให้เห็นว่าภายใต้สถานการณ์กดดันและการเฝ้าดูจากพ่อ ลูกสาวยังมีจิตใจกล้าแกร่งไม่พอ ที่จะลงมือปลิดชีพนกตัวใดๆ
แต่แล้ว เมื่อเธอไปเที่ยวเล่นในป่าพร้อมกับสุนัขคู่ใจ นอกจากเด็กสาวจะฝ่าฝืนคำสั่งของพ่อที่ห้ามเธอข้ามรั้วเข้าไปในเขตป่าสงวนแล้ว เธอยังมีสภาพจิตใจที่นิ่งพอจะเด็ดหัว “นกอินทรีฟิลิปปิน” ในเขตหวงห้ามได้อีกด้วย
เรื่องราวชักจะลุกลามใหญ่โตเมื่อนกดังกล่าวมีสถานะเป็น “นกประจำชาติ” ของประเทศฟิลิปปินส์
สาม
อีกหนึ่งเส้นเรื่อง คือ เรื่องของตำรวจหนุ่มไฟแรง ชีวิตของเขากำลังเริ่มต้นใหม่ในสองด้าน ด้านแรก คือ การก่อร่างสร้างครอบครัว เมื่อลูกน้อยเพิ่งถือกำเนิดขึ้นมา อีกด้าน คือ ชีวิตการทำงาน ซึ่งเจ้าตัวต้องฝึกปรือวิทยายุทธกับนายตำรวจหัวหน้า/คู่หู ที่มีประสบการณ์การปฏิบัติหน้าที่มาอย่างโชกโชน
ณ จุดตั้งต้น ดูเหมือนตำรวจหนุ่มและนายของเขาจะต้องไปตามคดีปริศนาว่าด้วยเรื่องรถบัสและคนหาย
แต่จู่ๆ ภารกิจก็ถูกยุติกลางคันโดย “เจ้านาย” ที่ใหญ่กว่า เมื่อคดีดังกล่าวดูเหมือนจะไม่ใช่แค่คดีอาชญากรรมธรรมดาระดับท้องถิ่น แต่เป็นเรื่องความขัดแย้งเรื่องที่ดินทำกินระหว่าง “ชาวบ้าน” กับ “เจ้าที่ดิน”
เมื่อชาวบ้านเตรียมบุกเข้าไปร้องเรียนความเป็นธรรมถึงในเมืองหลวง พวกเขาและรถโดยสารที่ใช้เป็นยานพาหนะในการเดินทางก็ถูก “อุ้ม” หายไปซะเฉยๆ
พอถูกห้ามไม่ให้ทำคดีความข้องเกี่ยวกับการสังหารหมู่ผู้คนจำนวนมาก และความขัดแย้งเชิงโครงสร้างในระดับชาติ
ตำรวจหนุ่มและนายของเขาก็เลยถูกมอบหมายให้ไปตามคดีใหม่ นั่นคือ “คดียิงนกอินทรีในป่าสงวน”
คดีดังกล่าวเกิดขึ้นจากฝีมือของเด็กสาวในเส้นเรื่องแรก มันเกิดขึ้นจากการเที่ยวเล่น การทดลอง การเติบโตเปลี่ยนผ่านของเด็กสาวบ้านป่าตัวเล็กๆ หนึ่งคน
แต่สำหรับรัฐ นี่คือคดีความว่าด้วยการสูญเสีย “นกประจำชาติ”
ด้านหนึ่ง สถานะของ “นกแห่งชาติ” อาจยิ่งใหญ่พอที่จะกลบทับคดีการหายตัวของชาวไร่ชาวนาไร้ที่ทำกินในพื้นที่ชนบท
แต่อีกด้าน สถานะของ “นกแห่งชาติ” ก็อาจเป็นเพียงเครื่องมือปกปิดอำพรางความขัดแย้ง/ปัญหาที่มีความสำคัญมากกว่าของประเทศอันวิปริตพิกลพิการ
สี่
แล้วเส้นเรื่องที่แยกกันเดินสองเส้นก็มาบรรจบ
แม้ตำรวจหนุ่มจะยืนกรานอย่างหนักแน่นที่จะตามคดีคน/รถบัสหายต่อไป แต่เจ้านายหลายระดับ ตลอดจนระบบราชการอันฟอนเฟะ ก็ค่อยๆ บีบคั้น กดดัน กล่อมเกลา ขู่กรรโชก ให้เขาจำต้องเปลี่ยนใจ
จากข้าราชการหนุ่มที่มีจิตใจรักความเป็นธรรม เขากลายเป็น “ตำรวจเลวๆ” บ้าดีเดือด ซึ่งลงมือซ้อมผู้ต้องหาด้วยวิธีการนอกกฎหมายไม่ต่างจากพวกลูกพี่ของตน
ที่น่าเจ็บปวด คือ การตามจับคนร้ายคดียิงนกอินทรีกลายเป็น “สนามทดลองแห่งแรก” ที่ตำรวจหนุ่มได้ฝึกฝนการใช้อำนาจอิทธิพลนอกรีต
ณ จุดบรรจบของเส้นเรื่องสองเส้น หนังเต็มไปด้วยฉากความรุนแรง สูญเสีย ที่น่าเศร้าสลด (เศร้าที่อันที่จริง มันไม่ควรจะสูญเสียอะไรมากมายขนาดนั้น)
จากที่รัฐควรจะออกตามหาชาวบ้านจำนวนมากซึ่งหายตัวไป สิ่งที่ได้มาทดแทน คือ การลงมือทำร้ายชาวบ้านอีกกลุ่มหนึ่งด้วยเรื่องไม่เป็นเรื่องโดยน้ำมือของเจ้าหน้าที่ (ซึ่งต่อมา ก็ถูกชาวบ้านเอาคืนเหมือนกัน)
จากการไล่ล่าคนลงมือฆ่า “สัตว์สำคัญของชาติ” ผลลัพธ์ที่ตามมา คือ การมีคนและสัตว์อื่นๆ (ซึ่งไม่ได้มีความสำคัญ “ระดับชาติ”) ถูกสังหารลงอย่างน่าหดหู่
อย่างไรก็ดี แม้หนังจะปิดฉากจบลงอย่างรวดร้าว แต่ยังมี “ประกายความหวัง”
เพราะถึงจะมีตัวละครที่ต้องตายอย่างไม่ควรตาย มีตัวละครที่สิ้นหวังแพ้พ่ายในชีวิต ทว่า ยังมีตัวละครที่ได้โอกาส “เลือก” จะทำหรือไม่ทำอะไรบางอย่าง
ในสภาพสังคมที่บีบคั้น ขาดแคลนโอกาส ในสภาพสังคม ที่เรื่อง “นกตาย” สำคัญกว่า “คนหาย” คนเล็กคนน้อยในสังคมย่อมไม่มีโอกาสจะ “เลือก” อะไรในชีวิตมากมายนัก
ด้วยเหตุนี้ การได้เลือกจึงนับเป็น “ประกายความหวัง” อันยิ่งใหญ่
ไม่นับว่า “การเลือก” ในช่วงท้ายของหนัง ยังข้องเกี่ยวกับการตัดสินใจครั้งสำคัญ ว่าเราควรปฏิบัติอย่างไรต่อเพื่อนมนุษย์คนอื่นๆ ในฐานะที่พวกเราต่างเป็น “คนเหมือนกัน” และ “เท่ากัน”
หรืออีกทาง คือ พวกเราต่างตกเป็น “เหยื่อ” ของระบบอันอยุติธรรมพอๆ กัน
ห้า
บทสรุปของหนังยังชี้ให้เห็นด้วยว่า ไปๆ มาๆ เรื่องที่เหมือนจะไม่น่าเกี่ยวข้องกันอย่าง “คดีนก (ประจำชาติ) ถูกยิงตาย” กับ “คดีชาวบ้านไร้ที่ทำกินหายสาบสูญ” ก็มิใช่สองคดีอาชญากรรมที่แยกขาดออกจากกัน
คำสอนที่พ่อเคยบอกให้เด็กสาว ตัวละครเอกในภาพยนตร์ ห้ามเข้าไปในเขตป่าสงวนนั้น มีนัยยะสำคัญ มิใช่เพียงเพราะพ่อกลัวว่าเธอจะไปยิงนกอินทรี แต่พ่อหวาดกลัวว่าเธอจะได้รับรู้เรื่องราวอย่างอื่น ที่ชาวบ้านตัวเล็กตัวน้อยไม่ควรรู้ หรือถึงรู้ก็ไม่ทำให้ชีวิตดีขึ้น แถมจะมีปัญหายุ่งยากตามมา
น่าสนใจที่ว่า “ความจริง” ในภาพใหญ่ ซึ่งชี้ให้เห็นว่าทั้งสองคดีเป็น “คนละเรื่องเดียวกัน” นั้นถูกตระหนักรับรู้โดยสามัญชนคนเล็กคนน้อย
ขณะที่ทางด้านตำรวจ ซึ่งเป็นตัวแทนของภาครัฐนั้น อาจมีเจ้าหน้าเบื้องบนบางส่วนที่รับรู้ถึงความเชื่อมโยงดังกล่าว (และพยายามปิดบังเอาไว้)
แต่ก็มีเจ้าหน้าที่บางคนที่ไม่มีโอกาสได้รู้เรื่องพวกนี้ไปตลอดชีวิต หรือมีบางคนที่ไม่สามารถรับรู้ถึงมันอย่างครอบคลุม เพราะความบ้าคลั่งเกินบรรยายใน “คดีนกตาย” ได้ฉุดกระชากลากดึงสติสัมปชัญญะและมโนสำนึกออกไปจากตัวเขาอย่างน่าเสียดาย
ปัญหา ก็คือ ชาวบ้านที่รู้ “ความจริง” มากกว่า/ชัดกว่า/กว้างกว่า จะสามารถทำอะไรได้บ้าง ในสังคมที่ไม่เปิดโอกาสให้เขาทำได้แม้แต่เพียงการเรียกร้องหาความยุติธรรม โดยยังไม่ต้องพูดถึงการลงมือเปลี่ยนแปลงสังคม
ณ จุดสุดท้าย คนรุ่นใหม่ที่เคยคาดหวังจะเข้าไปพัฒนา/ปฏิรูประบบ จึงกลายเป็นเพียงมนุษย์ผู้มีจิตวิญญาณผุพังภายในระบอบอำนาจอันฉ้อฉล
ส่วนอีกหนึ่งเยาวชนที่กล้าฝ่าฝืนคำสั่งสอนของพ่อ กล้าปลดแอกตนเองออกจาก “ความ (อ) ยุติธรรม” ในระบบตาต่อตาฟันต่อฟันอันดิบเถื่อน
ก็ปลดปล่อยตัวเอง เพียงเพื่อจะไปพบกับ “ความจริง” ที่ชั่วร้ายและอ้างว้างกลางป่าลึก โดยมีแค่ซากศพและวิญญาณเร่ร่อนเป็นมิตรสหายร่วมทาง
คนมองหนัง 